‘Meer dan honderd jaar geleden leefde er op een kleine boerderij in het zuiden van Zweden een jongen die niet wilde deugen. Hij kwam bijna altijd te laat op school, maakte nooit zijn huiswerk en had er plezier om de dieren op de boerderij de stuipen op het lijf te jagen.’
Het verhaal is bekend. Wanneer de luie en gemene pestkop op een dag ook een huiskabouter vangt en tergt, straft die hem door hem net zo klein te maken als hij zelf is. Nils Holgersson uit Västra Vemmenhög is zelf een kabouter geworden. Wanneer er een troep wilde ganzen overvliegt en Mårten, een tamme ganzerik van zijn ouders, mee wil, probeert de kleine Nils de gans tegen te houden, met als resultaat dat hij mee de lucht in gaat. Op de rug van Mårten begint hij aan een wonderbaarlijke reis, vanuit het zuiden van Zweden naar het hoge noorden (en terug).
De Zweedse Selma Lagerlöf schreef Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige meer dan honderd jaar geleden, in 1906. Sindsdien zagen tal van vertalingen en literaire, film- en andere bewerkingen het licht. Bij uitgeverij Gottmer verscheen nu een nieuwe bewerking van deze klassieker door de veelgelauwerde Bette Westera: De wonderbare reis van Nils Holgersson.
In een inleidend ‘Voor je begint’ vertelt Bette Westera over de ontstaansgeschiedenis van het boek. Selma Lagerlöf was door de Zweedse Vereniging voor Leerkrachten gevraagd om een nieuw aardrijkskundeleerboek over Zweden te schrijven voor kinderen van de lagere school. Een schoolboek werd het uiteindelijk niet, wel een avonturenverhaal, met een duidelijk didactische insteek.
Lagerlöf laat Nils Holgersson over alle toenmalige Zweedse provincies vliegen, en vertelt ondertussen allerlei weetjes over die provincies. Ze geeft niet alleen aardrijkskundige kennis mee, over al de verschillende landschappen die zich onder de troep ganzen ontvouwen, maar ook informatie over de flora en fauna, over de eigen tradities en gewoonten van de mensen die er woonden, over de geschiedenis… Nils verwondert zich over de steeds weer andere landschappen die hij onder zich ziet verschijnen, hij leert dieren en planten kennen die eigen zijn aan bepaalde streken en leert van alles over belangrijke regionale industrietakken.
Daar blijft het niet bij. Regelmatig integreert Lagerlöf een legende of sage in het verhaal. Het is een weer een andere, vernuftige manier om Nils en de lezer informatie te geven, die afwisseling brengt in het verhaal én blijk geeft van het grote literaire vakmanschap van Lagerlöf. Het toont haar grote gevoel voor compositie en haar grote verteltalent. Prachtig is bijvoorbeeld het verhaal over de hoogmoedige reusachtige vlinder die in zee stortte en daar het eiland Öland vormde:
‘ “Vroeger,” begon de oude herder te vertellen, “bestonden er vlinders die zo groot waren dat hun blauwe vleugels op meren leken. Hun lijven waren kilometers lang en bijna te zwaar voor hun vleugels. Een van die vlinders was zo eigenwijs om boven de zee te gaan vliegen […]”‘
Meer dan een informatief boek is De wonderbare reis van Nils Holgersson een avonturenverhaal, waarin Selma Lagerlöf de spanning vakkundig opbouwt. De vraag of Nils nog ooit opnieuw in een mens zal veranderen creëert een spanningsboog die bijna het hele boek overspant en de lezer tot op de laatste pagina’s in zijn greep houdt. Ook de vos Smirre, die het Nils betaald wil zetten dat hij geen lekkere gans kon vangen, en hem nu zelf te pakken wil krijgen, zorgt voor een rode draad door het verhaal, met tal van spannende momenten, waarop de vos Nils op de hielen zit en hem samen met de ganzen, vaak met een list, in de val probeert te lokken.
Binnen deze grote spanningsbogen zorgt Lagerlöf voor tal van kleinere, spannende avonturen, waarbij Nils meermaals aan de dood ontsnapt. Hij belandt in de klauwen van een stel jonge beren, wordt ontvoerd door kraaien en staat oog in oog met een dodelijke slang. En in het openluchtmuseum Skansen is zijn leven dan misschien niet in gevaar, maar dreigt hij al zijn verdere dagen te moeten doorbrengen in dit Zweedse Bokrijk.
Meer dan eens hebben de avonturen waarin Nils beland ook een magisch kantje. Het oeroude Zweedse geloof in huiskabouters duikt meermaals op, standbeelden komen tot leven, en heel bijzonder is het hoofdstuk waarin Nils er op een nacht getuige van is hoe een verzonken stad uit zee verrijst. Een prachtige, middeleeuws aandoende stad, waar het een drukte van belang is, waar kooplieden de meest luxueuze waren verhandelen en waar werkelijk iedereen iets probeert te slijten aan Nils:
‘Hij zei dat op deze plaats een stad heeft gelegen die Vineta heette. De inwoners ervan waren rijk, zo rijk dat ze uit het oog verloren waren waar het werkelijk om gaat in het leven. Ze werden ijdel en hebberig en gingen heel onaardig tegen elkaar doen. Toen kwam er een stormvloed en de stad verdween in zee. Maar helemaal verloren ging Vineta niet. Eenmaal in de honderd jaar stijgt de stad voor één nacht op uit het water. In die nacht komen de kooplui tot leven, en als het ze lukt voor zonsopgang iets te verkopen van vlees en bloed zal de stad uit het water verrijzen. Lukt het ze niet, dan zinkt ze terug in zee.’
De wonderbare reis van Nils Holgersson is een erg vol boek: een boek vol informatie, vol verhalen en vol avonturen. Lagerlöf houdt het voor de jonge lezer behapbaar door voldoende houvast te bieden. In dit verhaal dat naar alle kanten uitwaaiert laat ze enkele personages steeds opnieuw opduiken. De al genoemde vos Smirre, een arend die is opgevoed door de wilde ganzen, maar ook het meisje Åsa en haar kleine broertje Mats, die zelf een tocht door Zweden maken en voor een ontroerend verhaal binnen het verhaal zorgen. Al deze personages vormen herkenningspunten voor de lezer. Datzelfde effect bereikt Lagerlöf door ook in haar taal veelvuldig gebruik te maken van herhalingen, wat voor een gevoel van herkenning zorgt.
De wonderbare reis van Nils Holgersson is, ten slotte, niet alleen een informatief en een avonturenverhaal, het is ook een Bildungsroman, waarin het jonge hoofdpersonage een grote psychologische ontwikkeling doormaakt. Op de eerste bladzijden wordt Nils neergezet als een vervelende en luie pestkop, wiens moeder zich zelfs afvraagt: ‘Misschien heeft Nils wel helemaal geen hart.’ Tijdens zijn reis door Zweden verwerft hij beetje bij beetje kwaliteiten als behulpzaamheid en vriendelijkheid.In plaats van ze te pesten wil Nils steeds vaker het goede doen voor de dieren om hem heen en voor de weinige mensen die hij op zijn tocht tegenkomt. Wanneer hij in een boerderij een oude vrouw treft die in alle eenzaamheid is overleden, neemt hij de taak op zich haar ogen te sluiten.
‘Nils liep naar haar toe, streek het dunne grijze haar uit haar gezicht en sloot voorzichtig haar ogen.
“Niet bang zijn,” zei hij, terwijl hij naast de vrouw op het kleed ging zitten. “Je bent niet alleen, ik ben bij je.” De oude vrouw zag eruit alsof ze sliep. Nils herinnerde zich het lied dat zijn moeder had gezongen toen zijn grootvader was gestorven. Zacht neuriede hij de melodie en even later kwamen de woorden vanzelf.’
De jongen wiens moeder zich enkele maanden geleden nog afvroeg of hij wel een hart had, stelt hier een daad van grote menselijkheid. Helemaal op het einde plaatst Lagerlöf hem zelfs voor een belangrijk moreel dilemma, dat toont hoezeer de brutale pestkop is Nils veranderd in een verantwoordelijke en gewetensvolle jongeman.
De drie genres – didactisch verhaal, avonturenroman en Bildungsroman – komen mooi samen in hoofdpersoon Nils: wanneer hij na zijn lange tocht weer thuis komt, heeft hij heel wat bijgeleerd over de Zweedse provincies, heeft hij tal van avonturen beleefd en is hij in moreel opzicht veranderd.
Het is de verdienste van Bette Westera dat ze er – in tegenstelling tot heel wat bewerkingen die de nadruk leggen op het avontuur en het zeer Zweedse didactische element, dat voor Nederlandstalige kinderen ver van hun bed zou kunnen zijn, minimaliseren – in geslaagd is trouw te blijven aan deze drievoudige gelaagdheid.
Westera heeft dan wel een aantal hoofdstukken geschrapt en ellenlange beschrijvingen ingekort, wat voor veel vaart zorgt, ze gaat het didactische aspect zeker niet uit de weg. Dat is al te merken in de inleidende tekst, waarin ze niet alleen vertelt over de oorsprong van het boek, maar ook uitlegt hoe je de typisch Zweedse klanken uitspreekt. Op het eind van het boek voegt ze een aantal leuke weetjes toe, over de namen van de ganzen, de Sami en over een aantal traditionele Zweedse gebruiken en feesten, zoals Walpurgisnacht en Sankta Lucia.
Westera koos er ook voor de Zweedse namen te behouden en elk hoofdstuk de naam te geven van de regio waar Nils over vliegt, met in de ondertitel de namen van de plaatsen waar Nils en de ganzen aan land gaan. Het Zweedse karakter blijft zo goed bewaard. Het mooie is dat dat niet ten koste gaat van de vertaling. De taal van woordkunstenaar Westera leest bijzonder vlot.
Martijn van der Linden maakte prachtige, bijna steeds paginagrote illustraties bij dit verhaal, minstens één per hoofdstuk. Landschappen met velden, meren, wouden, rotspartijen en vooral heel veel blauwe luchten, prenten van de overvliegende troep ganzen en close-ups van dieren wisselen af met meer avontuurlijke prenten: een vos die tegen een nachtelijke hemel een slapende troep ganzen besluipt, een woeste zee vol zeehonden die naar de poten van de ganzen happen, het gevecht van ganzerik Mårten met een arend… Van der Linden tekent alles met grote nauwkeurigheid en maakt indruk met een verbluffend kleurgebruik, waarbij geen twee luchten, geen twee meren, geen twee bossen hetzelfde zijn. En hoewel er soms veel gebeurt in deze prenten, gaat er tegelijk ook een tijdloze rust van uit.
De vlotte tekst, de schitterende illustraties, de mooie vormgeving, de klassiek aandoende typografie met enkele sobere kleuraccenten, het leeslintje: elk detail zit goed in deze prachtige, lijvige uitgave een klassieker waardig.
Selma Lagerlöf: De wonderbare reis van Nils Holgersson, Gottmer, 2002.
Vertaald en bewerkt door Bette Westera.
Illustraties van Martijn van der Linden.
ISBN 9789025772239 .
