ABC-boeken zijn er in overvloed, in alle soorten en maten, van kartonboekjes met op elke pagina één gestileerde tekening en één woord tot overvolle zoekboeken, van woordeloze prentenboeken tot exemplaren met gedichten. In tal van ABC-boeken spelen dieren de hoofdrol. Een enkele keer wordt het alfabet op originele wijze afgewerkt, zoals in Van Ansjovis tot Zwijntje van Ted van Lieshout en Sieb Posthuma, maar vaker draven steeds dezelfde, voorspelbare dieren op, van aap tot zebra.
Die aap en zebra duiken trouwens ook op in A is van Bij. Een wereldwijd abc-boek van de Amerikaanse Ellen Heck. Maar niet bij de A of de Z, want – de prikkelende titel zegt het al – de A is van Bij. En de Z is van Olifant. Want een Olifant mag in het Nederlands dan wel met een O beginnen, in het Lets heet het dier Zilonis, in het Mongools Zaan en in het Amhaars Zehon. En in sommige talen begint Bij wel degelijk met een A: in het Portugees is een bij een Abelha, in het Turks een Ari, in het Igbo een Anu en in het Ojibwe een Aamoo. De idee is even geniaal als eenvoudig. Net als in een klassiek abc-boek is elke letter van het alfabet gewijd aan één dier. D is van Schildpad, H is van Tijger, K is van giraf en V is van Zebra: het zijn niet die, meestal vertrouwde, dieren die verbazing wekken, maar hun namen die zo wonderlijk anders klinken in andere talen.
Heck verzamelde dierennamen uit maar liefst 70 talen van over de hele wereld, talen waarvan de namen ons vertrouwd in de oren klinken, zoals het Frans, het Duits, het Zweeds en het Chinees, maar evengoed minder bekende talen zoals het Swahili, het Azerbeidzjaans en het Mongools. Er zitten zelfs heel wat talen bij waarvan je het bestaan wellicht niet vermoedde. Het Aymara wordt gesproken door een inheems volk in de Boliviaanse Andes, het Kannada in Zuidwest-India en het Alutiiq is een van de meer dan twintig inheemse talen in Alaska.
In een uitgebreid nawoord vertelt Heck over de uitdagingen die op haar pad kwamen bij het maken van dit boek. Niet alleen was het ‘een heel ingewikkelde en leuke puzzel om de dieren zo te ordenen dat elk dier een aantal vertalingen kreeg die anders klonken, maar toch dezelfde beginklank of -letter hadden’, ze moest ook een aantal linguïstische problemen overwinnen. Ze koos ervoor om consequent het ons vertrouwde Latijnse schrift te gebruiken, maar wat doe je dan met woorden uit talen die een ander schrift gebruiken? En wat doe je met regionale uitspraakverschillen? Voor de ‘transliteratie’ – een proces waarbij je woorden neemt uit de taal met haar eigen klank en schriftbeeld en er vervolgens de ‘best passende symbolen of letters’ bij zoekt’ – kreeg ze hulp van een heel team van specialisten en native speakers van overal ter wereld.
Het resultaat mag er zijn. A is van Bij demonstreert op overtuigende wijze dat de eigen taal veel minder vanzelfsprekend is dan we logischerwijze aannemen en dat er daarnaast nog een verbluffende veelheid aan andere, wonderlijk verschillende talen bestaat – al is deze staalkaart slechts een fractie van de meer dan 6500 talen die er op deze wereld gesproken worden. Heck is erin geslaagd de rijkdom en de schoonheid van talen te tonen én de verbeelding van de lezer te prikkelen. Hoe wonderlijk is het om te ontdekken dat wat wij simpelweg een mier noemen in het Fijisch de prachtig klinkende naam Qasikalolo heeft, en dat een schildpad in het Luxemburgs een Deckelsmouk is? Jonge lezers worden uitgenodigd én uitgedaagd om meer te weten te komen over waar en door wie deze talen gesproken worden.
A is van Bij is niet alleen een verkenningstocht langs de talen van de wereld, Heck neemt je ook mee op een reis doorheen het dierenrijk. Voor de 26 illustraties van evenzoveel dieren gebruikte ze de scratchboard-techniek, waarna ze de zo ontstane prenten inscande en vervolgens twee tot vier keer vergroot tegen een felgekleurde achtergrond plaatste. Het resultaat is verbluffend. Door het krachtige contrast springen de grafisch sterke en expressieve dierenfiguren er nog meer uit. Keer op keer weet Heck net die details in de verf te zetten die het dier uniek maken. De ijzig kalme, roerloze, statige tijger is ronduit indrukwekkend.
Het dramatische effect van deze beelden wordt nog versterkt door de bijzonder knappe handlettering die een extra dimensie geeft aan de letters, dierennamen en de talen. Regelmatig verwerkt John Gray, die tekende voor een prachtige en speelse vormgeving, een leuk detail in de letters of de dierennamen. Zo loopt de N van luiaard uit op een van de klauwen van het diertje, en krijgt het konijn een bijzonder donzige L. In het woord slak heeft de S een voelspriet meegekregen, en het woord aap lijkt wel van een harige apenstaart gemaakt.
Het zijn niet de enige details die op de pagina’s van dit boek te ontdekken vallen. Heck heeft de letter waarover het gaat ook nog eens verwerkt in de illustratie op die bladzijde. Vaak in het dier zelf, soms in de directe omgeving ervan. Het levert niet alleen een leuk a-tot-z zoekelement op voor jonge lezers, het is ook bijzonder knap en vaak grappig gedaan door Heck. Je kijkt je ogen uit op haar wondermooie illustraties.
Met A is van Bij heeft Ellen Heck een compleet nieuwe invulling gegeven aan het klassieke abecedarium. Vanuit de hoogst originele invalshoek verruimt ze de blik van de lezer, pagina na pagina verrast ze en laat ze de schoonheid van taal, kunst en natuur samen komen in één rijk geheel. A is van Bij is een bijzonder rijk én verrijkend boek voor al wie houdt van taal, van dieren, van prachtige illustraties.
Ellen Heck: A is van Bij, Querido, 2022.
Uit het Engels vertaald door Vincent Oostelbos.
ISBN 9789045128214.
Benieuwd hoe je al deze woorden uit andere talen uitspreekt? Achterin het boek staat een QR-code die verwijst naar een pagina waar ze worden uitgesproken door native speakers.
In dit filmpje vertelt Ellen Heck meer over het verrassende abc-boek A is van bij.
Wil je nog meer weten over dit bijzondere boek? Lees dan zeker dit interview met Ellen Heck.
